فدک در طول تاریخ

سرنوشت فدك با رفتار متفاوت حاكمان

بررسی تاریخی پیرامون مسئله فدك در دوران خلافت زمامداران و حاكمان و رفتار متفاوت آنها نسبت به آن، بسیاری از مطالب و حقایق تاریخی را برای ما روشن می‏كند كه لازم است دانسته شوند، چون از طرفی اهمیت فدك را به لحاظ ارزش فوق العاده مادی و اقتصادی و سیاسی آن تبیین می‏كند و از طرفی هم بیانگر رفتار متفاوت و متناقض حاكمان است كه هر یك طریقه و سلیقه خاصی را نسبت به آن اعمال كردند و عملكرد حاكمان قبلی را نادیده گرفتند و روش و نظر آنها را كنار گذاشتند در نهایت به راه صواب رفتند و بعضی هم خطا كردند.

بررسی عملكرد حاكمان و رفتار متناقص آنها با مسأله فدك نمایانگر این است كه آنها سند و مدرك مورد اعتناء و اتكاء نداشتند(سند و مدرك معتبر نداشتند) و قول و عمل بعضی از آنها را در این كه سرزمین فدك مال دولت و حكومت و از آنِ همه مسلمین است نه مال خصوصی دختر پیامبر(صلی الله علیه وآله)، قبول نداشتند و خلاف دستور و نظر پیامبر ـ صلی الله علیه وآله ـ می‏دانستند، پس هر كدام با سلیقه شخصی با آن رفتار كرده‏اند.

اكنون لازم است در جواب از سؤال، رفتار و عملكرد حاكمان اسلامی را به سه دوره تقسیم كنیم و برخورد هر یك از افراد در این سه دوره را توضیح دهیم.

الف) دوران سه خلیفه اول

ب) دوران بنی امیه

ج) دوران بنی عباس

فدك در ایام خلفاء سه گانه

1ـ خلیفه اول (ابوبكر) سرزمین فدك را از دست حضرت زهرا ـ علیهاالسلام ـ دختر پیامبر ـ صلی الله علیه وآله ـ گرفت و او را از ملك خویش محروم ساخت و آن را جزء درآمد عمومی دولت و بیت المال قرار داد و از ثروت عظیم آن در ایام سلطنت خویش استفاده كرد.¹

2ـ خلیفه دوم (عمر بن خطاب) با این كه در سمت مشاوری ابوبكر، اصرار زیاد بر تصرف فدك و ممانعت از ارجاع آن به دختر پیامبر ـ صلی الله علیه وآله ـ داشت و نگذاشت ابوبكر آن را به صاحبش برگرداند،² در ایام زمامداریش آن را به وارثان و فرزندان زهرا ـ علیهاالسلام ـ برگرداند.³

به نظر می‏رسد این تصمیم خلیفه دوم در بازگرداندن سرزمین فدك به خاندان پیامبر و وارثان دخترش ـ با این كه خودش در ماجرای غصب آن نقش اساسی ایفاء كرد ـ از روی ناچاری و تعدیل افكار عمومی باشد. چون در زمان خلافت ابوبكر به دلیل ظلم و ستمی كه در حق خاندان پیامبر ـ صلی الله علیه وآله ـ به عمل آمد و مال شخصی آنها را غصب كردند، افكار عموم مردم كه از طرفی ناظر بر این اذیت و آزارها و از طرفی هم متوجه حقیقت و واقعیت مطلب بودند، نسبت به خلیفه بدبین گشت.

3ـ خلیفه سوم (عثمان بن عفان) كه در ایام خلافتش دوباره این سرزمین را غصب كرده و درباره آن حتی از روش خلیفه اول هم تعدی كرده بجای این كه آن را از بیت المال قرار دهد، به مروان بن حكم واگذار كرد، مروان هم تا پایان خلافت عثمان از آن استفاده می‏كرد.⁴

بعد از پایان یافتن ایام خلافت عثمان، آنچه كه از مجموع كتابهای تاریخ برداشت می‏شود این است كه، علی بن ابیطالب ـ علیه السلام ـ سرزمین فدك را از دست مروان بن حكم گرفت و با اقتدا به پیامبر ـ صلی الله علیه وآله ـ آن را از اموال شخصی فاطمه ـ علیهاالسلام ـ دختر پیامبر بشمار آورد و به عنوان میراث، خود و اولادش آن را در اختیار گرفتند و درآمدش را به صلاحدید مصرف می‏نمودند.⁵

فدك در ایام خلافت حاكمان بنی امیه

1ـ معاویة بن ابوسفیان در دوران زمامداریش سرزمین فدك را از فرزندان زهرا ـ علیهاالسلام ـ گرفته و به تصرف خویش درآورد و آن را بین سه نفر تقسیم كرد، یك سوم آن را به مروان بن حكم و یك سوم آن را به عمر بن عثمان و یك سوم آن را به پسرش یزید بخشید، بعد از آنها به مرور زمان همه آن سرزمین در اختیار عمر بن عبدالعزیز درآمد.⁶

2ـ عمر بن عبدالعزیز در دوران سلطنتش، تصمیم گرفت این سرزمین را به صاحبانش برگرداند. به استاندارش در مدینه نامه‏ای نوشت كه فدك را به فرزندان فاطمه ـ علیهاالسلام ـ تحویل نماید اما متأسفانه اطرافیانش در این تصمیم بر او ایراد گرفته و او را تحت فشار قرار دادند كه این عمل بر خلاف روش خلیفه اول و دیگر خلفاء گذشته است و تهدید كردند كه عدول از طریقه آنها جایز نیست. پس به ناچار سرزمین فدك را نگه داشت ولی درآمد آن را به فرزندان فاطمه ـ علیهاالسلام ـ تحویل می‏داد.⁷

3ـ بعد از عمر بن عبدالعزیز، یزید بن عبدالملك در زمان حكومتش، چشم طمع به فدك پر درآمد انداخته و آن را در اختیار گرفته و از سودهای بدست آمده از آن استفاده می‏كرد و بر خلاف عمر بن عبدالعزیز راضی نشد درآمد آن را هم به اولاد فاطمه ـ علیهاالسلام ـ برساند و آنها را از حقشان محروم كرد.

و این ظلم و تعدی به عترت پیامبر و غصب حق آنها تا پایان حكومت بنی امیه ادامه پیدا كرد.⁸

فدك در ایام خلافت حاكمان بنی عباس

1ـ ابوالعباس سفاح هنگامی كه به حكومت رسید شاید به خاطر تثبیت موقعیت خود و جلب نظر بعضی از هاشمیین، یا به دلایلی دیگر فدك را به عبدالله بن حسن از نوادگان امام حسن ـ علیه السلام ـ رد كرد.⁹

2ـ منصور عباسی در ایام زمامداریش فدك را از اولاد امام مجتبی ـ علیه السلام ـ گرفته و به تصرف خویش درآورد و تضییع حق آنها كرد.¹⁰

3ـ پس از منصور، مهدی عباسی است كه در ماجرای فدك به راه صواب رفته، آن را به صاحب حق برگرداند.

4ـ موسی بن مهدی عباسی بعد از پدرش متأسفانه بنا را بر ظلم و تعدی گذاشته، سرزمین فدك را غصب كرد و از آن استفاده می‏كرد. پس از او هم ماجرای فدك به همین منوال توسط دیگر خلفاء بنی عباس ادامه پیدا كرد تا این كه زمان حكومت مأمون فرا رسید.¹¹

5ـ مأمون عباسی یكی از حاكمان بنی عباس است كه در ماجرای فدك به راه صواب مشی كرد كه چون حقیقت مطلب را می‏دانست و از اساس ماجرا اطلاع داشت به استاندارش در مدینه نوشت:¹² فدك از آنِ فاطمه دختر پیامبر ـ صلی الله علیه وآله ـ بوده كه پدرش به او بخشیده بوده است و حق او ضایع شده است. تا این كه گفته: این مطلب روشن و مسلم است و تاریخ آن را گواهی می‏دهد. پس الان لازم است به صاحبانش برگردد و به دستور او بازگردانده شد.

6ـ متوكل عباسی در ایام حكومت ظالمانه‏اش، این سرزمین را از وارثان دختر پیامبر ـ صلی الله علیه وآله ـ گرفته به شخصی به نام عبدالله بن عمر بازیار واگذار كرد تا از آن استفاده كند. عبدالله بن عمر هم به مردی به نام بشر بن بنی امیه دستور داد یازده درختی كه در این سرزمین توسط پیامبر ـ صلی الله علیه وآله ـ غرس شده را قطع كند پس بشر هم آنها را قطع كرد و اعضایش فلج گشت.¹³ بعد از متوكل هم احدی از حاكمان، آن را به اولاد فاطمه برنگرداند و ماجرای غم انگیزش بصورت ظلم و تعدی ادامه پیدا كرد.¹⁴

این خلاصه‏ای بود از سیر تاریخی فدك در دوران حاكمان تاریخ كه رفتار متفاوت آنها نمایانگر است.

[1] . نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج 16، ص 16 ـ فدك فی التاریخ، للصدر، ص 21.

[2] . سیره حلبی، ج 3، ص 391 ـ كشكول السید حیدر آمدی ـ الفدك للموسوی القزوینی، ص 175.

[3] . فدك فی التاریخ، للصدر، ص 21.

[4] . فدك فی التاریخ، للصدر، ص 22.

[5] . فدك فی التاریخ، للصدر، ص 22.

[6] . فدك فی التاریخ، للصدر ـ نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج 16، ص 216

[7] . فدك فی التاریخ، للصدر، ص 23 ـ فدك للموسوی القزوینی، ص 57.

[8] . فدك فی التاریخ، للصدر، ص 23.

[9] . نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج 16، ص 217 ـ فدك فی التاریخ، للصدر، ص 23.

[10] . فدك فی التاریخ، للصدر، ص 24 ـ نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 16، ص 217.

[11] . فدك فی التاریخ، للصدر، ص 24.

[12] . نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج 16، ص 217 ـ وفاء الوفاء، سمهودی، ج 2، ص 160 ـ فدك فی التاریخ، للصدر، ص 24

[13] . نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج 16، ص 217 ـ فدك فی التاریخ، للصدر، ص 24.

[14] . فدك فی التاریخ، للصدر، ص 24.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:

1ـ شرح نهج البلاغه ابن الحدید، ج 16.

2ـ فدك فی التاریخ للصدر، ص 20 الی 25.

3ـ الفدك، للموسوی القزوینی.